ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Α. Αναγνωρίζοντας και αναλύοντας τη ρητορική μίσους στο διαδίκτυο

Θα υπήρξε σίγουρα κάποια στιγμή στη ζωή μας που -είτε το καταλάβαμε είτε όχι- έχουμε λάβει μέρος, ή τουλάχιστον έχουμε γίνει μάρτυρες, κάποιας εχθρικής λεκτικής συμπεριφοράς εναντίον κάποιου ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων, είτε στο διαδίκτυο είτε στην πραγματική ζωή. Ας το σκεφτούμε για ένα λεπτό…Πώς αισθανθήκαμε για τη στάση μας σ’ αυτό το περιστατικό; Νιώσαμε ευάλωτοι, δυνατοί, αμέτοχοι, προσβεβλημένοι, τρομαγμένοι ή δικαιολογημένοι για όσα κάναμε; Γιατί; Ή γιατί όχι; Αν δυσκολεύεστε να σκεφτείτε αυτήν τη στιγμή κάποιο περιστατικό, μην προσπαθείτε πολύ…Οι συμπεριφορές που εκφράζουν μίσος δε χρειάζεται να είναι απαραίτητα υπερβολικά σκληρές, εξωφρενικές ή κραυγαλέες. Συχνά κρύβονται πίσω από τυχαίες καθημερινές στιγμές -μερικές μάλιστα μπορεί να φαίνονται εντελώς άκακες και αθώες- στην πραγματικότητα όμως προκαλούν πολύ πόνο, αγωνία και αρνητικά συναισθήματα στα θύματά τους. Ας μελετήσουμε το παρακάτω σενάριο και ας προσπαθήσουμε να το αναλύσουμε και να το σχολιάσουμε:

Η Mary, η Susan, ο Jack και ο Joe είναι συμμαθητές, φίλοι και περνούν πολύ χρόνο μαζί. Πρόσφατα στην τάξη τους ήρθε και ο Albert – ένα μαύρο αγόρι που γεννήθηκε στη Ζάμπια, αλλά μεγάλωσε στην Ευρώπη από τα 3 του. Η άφιξη του Albert στο σχολείο δεν πέρασε απαρατήρητη και οι φίλοι δείχνουν να ενδιαφέρονται αρκετά και συζητούν γι’ αυτό πολύ στην ομαδική συνομιλία που έχουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο Albert ένιωσε μια αρνητική ενέργεια στην τάξη, αλλά είναι καινούριος και δε θέλει να πει τίποτα και να τους προκαλέσει ή να κάνει χειρότερα τα πράγματα – στο κάτω κάτω δεν είχε ακόμα πολύ χρόνο να κάνει καινούργιους φίλους. Ίσως κιόλας να μην ήταν αρκετά ανοιχτός απέναντί τους και να έχει κι αυτός κάποια ευθύνη. Η Mary και ο Jack -και οι δύο είναι “η ψυχή της παρέας” και πάντα οι πιο δημοφιλείς μαθητές στην τάξη, φαίνεται να ενοχλούνται αρκετά από την άφιξη του Albert, επειδή η προσωπικότητά του τράβηξε το ενδιαφέρον των υπόλοιπων συμμαθητών τους και έγινε το επίκεντρο της προσοχής τους. Παρ’ όλ’ αυτά, για τη Mary και τον Jack είναι λίγο ενοχλητικός και περίεργος: το στυλ του είναι παράξενο, τα μαλλιά του περίεργα και έχει μια προφορά που σε δυσκολεύει να καταλάβεις τι λέει. Η Mary και ο Jack κάνουν πολλά αστεία με τον Albert , στέλνουν χιουμοριστικά σχόλια γι’ αυτόν στην ομαδική συνομιλία και φτιάχνουν ξεκαρδιστικά memes και GIF’s κοροϊδεύοντας το στυλ του. Κάποια στιγμή τους έρχεται μια τέλεια ιδέα! Δεν θα ήταν πάρα πολύ αστείο αν δημιουργούσαν ένα ψεύτικο λογαριασμό για να αναρτούν αυτά τα σχόλια δημόσια; Είναι σίγουρο ότι θα είχαν εκατοντάδες προβολές και likes και θα γελούσαν με τις ώρες! Η Susan, η οποία γελάει πολύ με αυτά τα αστεία που στέλνουν στην ομαδική συνομιλία (και έχει φτιάξει και η ίδια μερικά memes) -και, αλήθεια, είναι τόσο ωραία αίσθηση να είσαι μέλος αυτής της “Συμμορίας”, όπως αποκαλούν την ομάδα τους!-, είναι λίγο σκεπτική με αυτήν την ιδέα, γιατί πιστεύει ότι ίσως επηρεάσει ψυχολογικά τον νέο μαθητή. Ο Joe διαβάζει όλα τα σχόλια, κάνει like σε ορισμένα από αυτά, αλλά δεν έχει πει ακόμα την άποψή του για αυτήν την ιδέα, ούτε έχει κάνει ο ίδιος κάποια ανάρτηση. Η Mary και ο Jack εκπλήσσονται πάρα πολύ με την περίεργη συμπεριφορά της Susan – ποτέ δεν ήταν συντηρητική, ούτε της έλειπε το χιούμορ, τι έπαθε τώρα; Νόμιζαν ότι της άρεσε η “Συμμορία”! Κάπως ενοχλημένοι από αυτήν την αλλαγή της, της λένε ξεκάθαρα ότι δεν θα έπρεπε να κάνει παρέα μαζί τους από εδώ και πέρα, αλλά θα έπρεπε να γίνει φίλη με τον “μαύρο εισβολέα” – αν και αυτή η προδοσία δεν μπορεί να συγχωρεθεί εύκολα. Τέλος πάντων, η Mary και ο Jack θα προχωρήσουν ούτως ή άλλως με το σχέδιό τους – στο κάτω κάτω δεν κάνουν και τίποτα κακό, απλώς θέλουν να γελάσουν λιγάκι! Βλέποντας αυτήν την εξέλιξη, και παρ’ όλο που ο Joe καταλαβαίνει πώς το βλέπει η Susan, αποφασίζει να μην πει τη γνώμη του και τελικά τα παρατάει, γιατί δεν ξέρει τι πρέπει να κάνει ή ΑΝ πρέπει να κάνει τίποτα. Στο κάτω κάτω, αγαπάει τους φίλους του και δεν υπάρχει λόγος να καταστρέψει τη φιλία τους για μια ανούσια παρεξήγηση!

Αυτό είναι πράγματι ένα εύκολο και οικείο σενάριο, ιδιαίτερα συχνό στους νέους, ανεξάρτητα από την ηλικία τους – από παιδιά έως νέους ανθρώπους και μέχρι νεαρούς ενήλικες. Πώς θα ήταν, λοιπόν, αν αποδομούσαμε το περιστατικό, αναλύαμε τους χαρακτήρες του και ψάχναμε για εναλλακτικές σε κάθε συμπεριφορά; Για να δούμε:

Ρόλος: ΘΥΤΕΣ– Mary και Jack

Χαρακτηριστικά:

  • Συνήθως ανήκουν στην πλειοψηφία – 2 από τους 4 φίλους της ομάδας
  • Επηρεάζουν ή γίνονται αποδεκτοί από μια μεγάλη μερίδα ατόμων – και οι δύο είναι “η ψυχή της παρέας” και πάντα οι πιο δημοφιλείς μαθητές στην τάξη

Στοιχεία συμπεριφοράς:

  • Θέλουν να δείξουν τη δύναμή τους – της λένε ξεκάθαρα ότι δεν θα έπρεπε να κάνει παρέα μαζί τους από εδώ και πέρα, Τέλος πάντων, η Mary και ο Jack θα προχωρήσουν ούτως ή άλλως με το σχέδιό τους
  • Προσπαθούν να επιβληθούν στους άλλους με την απειλή ότι θα υπάρξουν συνέπειες – αυτή η προδοσία δεν μπορεί να συγχωρεθεί εύκολα
  • Κρύβονται πίσω από την ανωνυμία – αν δημιουργούσαν ένα ψεύτικο λογαριασμό για να αναρτούν αυτά τα σχόλια δημόσια
  • Δεν αναγνωρίζουν τη βλαπτική συμπεριφορά τους και κατηγορούν τους άλλους που δεν την αποδέχονται- εκπλήσσονται πάρα πολύ με την περίεργη συμπεριφορά της Susan – ποτέ δεν ήταν συντηρητική, ούτε της έλειπε το χιούμορ, τι έπαθε τώρα;
  • Διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα και δημιουργούν ενοχές σε όσους διαφωνούν – Νόμιζαν ότι της άρεσε η “Συμμορία”!

Νιώθουν

  • Ανασφαλείς, αλλά έχουν ανάγκη να νιώσουν ισχυροί/δυνατοί/αποδεκτοί – φαίνεται να ενοχλούνται αρκετά από την άφιξη του Albert, επειδή η προσωπικότητά του τράβηξε το ενδιαφέρον των υπόλοιπων συμμαθητών τους και έγινε το επίκεντρο της προσοχής τους.
  • Εκδικητικότητα/μίσος/θυμός/καταπιεσμένα συναισθήματα (τα οποία συχνά δεν σχετίζονται καθόλου με τα θύματά τους) – θα γελούσαν με τις ώρες! Κάπως ενοχλημένοι από αυτήν την αλλαγή της, “μαύρο εισβολέα”

Ρόλος: ΘΥΜΑΤΑ– Albert

Χαρακτηριστικά:

  • Συνήθως ανήκουν στη μειοψηφία (ευάλωτοι, περιθωριοποιημένοι ή μέλη μιας ομάδας με λιγότερα προνόμια) – ένα μαύρο αγόρι που γεννήθηκε στη Ζάμπια, το στυλ του είναι παράξενο, τα μαλλιά του περίεργα και έχει μια προφορά που σε δυσκολεύει να καταλάβεις τι λέει
  • Τους λείπει η υποστήριξη των συνομηλίκων τους – Πρόσφατα στην τάξη τους ήρθε, δεν είχε ακόμα πολύ χρόνο να κάνει καινούριους φίλους

Στοιχεία συμπεριφοράς:

  • Απρόθυμοι να αντιδράσουν ή επιφυλακτικοί – είναι καινούριος και δε θέλει να πει τίποτα και να τους προκαλέσει ή να κάνει χειρότερα τα πράγματα
  • Γίνονται εσωστρεφείς και νιώθουν ενοχές – ένιωσε μια αρνητική ενέργεια στην τάξη, Ίσως κιόλας να μην ήταν αρκετά ανοιχτός απέναντί τους και να έχει κι αυτός κάποια ευθύνη

Νιώθουν

  • Ανίκανοι να υπερασπιστούν τον εαυτό τους – δεν είχε ακόμα πολύ χρόνο να κάνει καινούριους φίλους, είναι καινούριος και δεν θέλει να πει τίποτα και να τους προκαλέσει ή να κάνει χειρότερα τα πράγματα
  • Μοναξιά/ντροπή/χαμηλή αυτοεκτίμηση – δεν είχε ακόμα πολύ χρόνο να κάνει καινούριους φίλους

Ρόλος: ΑΠΛΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΕΣ– Susan και Joe

Χαρακτηριστικά:

  • Συνήθως ανήκουν στην πλειοψηφία – 2 από τους 4 φίλους της ομάδας
  • Είναι λιγότερο ισχυροί από τους θύτες – ούτε η Susan ούτε ο Joe είναι επικεφαλής της ομάδας

Στοιχεία συμπεριφοράς:

  • Παρακολουθούν παθητικά – δεν έχει πει ακόμα την άποψή του
  • Συχνά ακολουθούν ή υποστηρίζουν τους θύτες (για να νιώσουν αποδεκτοί) – Η Susan, η οποία γελάει πολύ με αυτά τα αστεία που στέλνουν στην ομαδική συνομιλία (και έχει φτιάξει και η ίδια μερικά memes), Ο Joe διαβάζει όλα τα σχόλια, κάνει like σε ορισμένα από αυτά

Νιώθουν

  • Φόβο μήπως γίνουν οι ίδιοι θύματα ή περιθωριοποιηθούν – Βλέποντας αυτήν την εξέλιξη, και παρ’ όλο που ο Joe καταλαβαίνει πώς το βλέπει η Susan, αποφασίζει να μην πει τη γνώμη του και τελικά τα παρατάει, γιατί δεν ξέρει τι πρέπει να κάνει ή ΑΝ πρέπει να κάνει τίποτα. Στο κάτω κάτω, αγαπάει τους φίλους του και δεν υπάρχει λόγος να καταστρέψει τη φιλία τους για μια ανούσια παρεξήγηση!
  • Αδυναμία να έρθουν σε αντιπαράθεση με τους θύτες – Βλέποντας αυτήν την εξέλιξη, και παρ’ όλο που ο Joe καταλαβαίνει πώς το βλέπει η Susan, αποφασίζει να μην πει τη γνώμη του και τελικά τα παρατάει, γιατί δεν ξέρει τι πρέπει να κάνει ή ΑΝ πρέπει να κάνει τίποτα. Στο κάτω κάτω, αγαπάει τους φίλους του και δεν υπάρχει λόγος να καταστρέψει τη φιλία τους για μια ανούσια παρεξήγηση!
  • Ανάγκη να ανήκουν κάπου – είναι τόσο ωραία αίσθηση να είσαι μέλος αυτής της “Συμμορίας”, όπως αποκαλούν την ομάδα τους!
  • Λιγότερο ένοχοι για την παθητική (και όχι ενεργητική) συμπεριφορά τους – ούτε έχει κάνει ο ίδιος κάποια ανάρτηση

Αφού καταγράψαμε τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε ρόλου σε αυτό το σενάριο επιθετικής συμπεριφοράς, είναι προφανές ότι αυτά τα στοιχεία εντοπίζονται σε καθε αντίστοιχο περιστατικό, ελαφρώς προσαρμοσμένα στις εκάστοτε συνθήκες. Όμως, πώς και γιατί οι άνθρωποι προβαίνουν σε τέτοιες συμπεριφορές; Είναι άραγε στην ανθρώπινη φύση; Μήπως μας μαθαίνουν να συμπεριφερόμαστε έτσι στους γύρω μας; Τρέχει στο αίμα μας;
Ε, λοιπόν, η αλήθεια είναι ότι η ανατροφή ενός ατόμου, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, αλλά και οι κανόνες και οι συνήθειες της κοινωνίας και του περιβάλλοντος όπου μεγαλώνουμε, παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς μας. Και, ναι, κανένα σχολείο ή οικογένεια (ελπίζουμε) δε μαθαίνει σε ένα άτομο πώς να κάνει κακό στους άλλους, υπάρχουν ωστόσο μερικές κρυμμένες ρητορικές που περνούν τέτοια μηνύματα στο υποσυνείδητό μας και τελικά μας οδηγούν σε συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς. Αφηγήσεις που προκαλούν διακρίσεις, προκαταλήψεις, ανισότητα, ή ακόμα και προπαγάνδα.
Και, σε περίπτωση που αυτό σας ακούγεται πολύ επιστημονικό ή σύνθετο, ας ρίξουμε μια ματιά σε διάσημα και αθώα…παραμύθια!

25%