CHAPTER 1
D. Από πού αρχίζουν όλα;
“Ο κόσμος θα μας ανταποδώσει, ό,τι του προσφέρουμε.”
Οπωσδήποτε κάθε πρόβλημα έχει τις δικές του ρίζες και φυσικά η ρητορική μίσους δεν αποτελεί εξαίρεση. Όμως, πώς λειτουργεί όλο αυτό; Από πού πηγάζει όλο αυτό το μίσος και πώς δημιουργήθηκε; Ε, λοιπόν…υπάρχουν πολλά κρυμμένα μυστικά…Ας ρίξουμε μια ματιά:
ΕΠΙΠΕΔΟ 1: Στερεότυπα
“Τα στερεότυπα είναι γενικευμένες και υπεραπλουστευμένες αντιλήψεις για μια ομάδα ατόμων. Κάθε στερεότυπο αντιστοιχεί σε μια ‘εικόνα’ που έχουμε στο μυαλό μας, η οποία καθορίζει τον τρόπο με το οποίο σχηματίζουμε τις πεποιθήσεις μας για ένα άτομο, ακριβώς επειδή αυτό το άτομο ανήκει σε μια συγκεκριμένη ομάδα.”
Τα στερεότυπα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας, των αντιλήψεων και των συμπεριφορών μας, και επηρεάζουν τις συνήθειες, τις σχέσεις μας με την οικογένεια και τους φίλους, τις παραδόσεις και τα έθιμά μας, τις πολιτικές μας πεποιθήσεις, την κοινωνική μας συμπεριφορά, ακόμα και τη σεξουαλικότητά μας.
Ποια είναι, λοιπόν, τα βασικά χαρακτηριστικά των στερεοτύπων;
- Συνήθως είναι εξ ορισμού αρνητικά, και (σπανίως) μπορεί να έχουν και θετική χροιά.
“Οι Έλληνες είναι τεμπέληδες“ – αλλά και: “Οι Έλληνες είναι ζεστός και φιλόξενος λαός.”
- Συνήθως βασίζονται σε ελάχιστα δεδομένα και μερικές αλήθειες χωρίς επιστημονικό υπόβαθρο, με αποτέλεσμα να αποτελούν ως επί το πλείστον εσφαλμένες δηλώσεις.
“Οι Ασιάτες είναι καλοί στα μαθηματικά.” – είναι μια εσφαλμένη δήλωση χωρίς επιστημονική απόδειξη, παρ’ όλο που υπάρχουν πράγματι αρκετές περιπτώσεις Ασιατών που διαπρέπουν στις θετικές επιστήμες και τα μαθηματικά.
- Πρόκειται για υπεργενικευμένες απόψεις, οι οποίες μπορεί να πυροδοτούνται ή να εντείνονται εξαιτίας άσχετων παραγόντων, όπως οι ταινίες, η μουσική ή η λογοτεχνία.
“Οι Λατίνοι είναι καταπληκτικοί εραστές.” – ένα στερεότυπο που ξεκίνησε από τον κινηματογράφο, καθώς σε πολλές ταινίες του ‘60, ‘70 και ‘80 πρωταγωνιστούσαν Λατίνοι άντρες που παρουσιάζονταν ως ακαταμάχητα γοητευτικοί.
- Γεννιούνται μέσα από διαμάχες ανάμεσα σε άτομα ή ομάδες και (συνήθως) καταλήγουν να μορφώνουν αρνητικές ρητορικές εναντίον όσων δεν ανήκουν στην ομάδα ή θετικές ρητορικές υπέρ όσων ανήκουν σε αυτήν.
- Εξαρτώνται από τα “συμφραζόμενα”. Για παράδειγμα, ένα χαρακτηριστικό που αποδίδεται σε κάποιο άτομο ή ομάδα έχει αρνητική ή θετική χροιά, ανάλογα με το μέτρο σύγκρισης που χρησιμοποιείται.
“Οι Σκανδιναβοί είναι καλά δομημένος και προοδευτικός λαός.” – θετικό πρόσημο, σε σύγκριση με τους Βαλκάνιους λαούς.
“Οι Σκανδιναβοί είναι κρύος και απόμακρος λαός.” – αρνητικό πρόσημο, σε σύγκριση με τους Μεσογειακούς λαούς.
- Δεν είναι εύκολο να τα αλλάξεις. Ωστόσο, αν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που τα καταρρίπτουν, μπορεί να επαναξιολογηθούν και να μεταβληθούν.
“Οι γυναίκες έχουν το μητρικό ένστικτο.” – στερεότυπο που πηγάζει από τις παραδόσεις του παρελθόντος, κατά τις οποίες οι γυναίκες ήταν ως επί το πλείστον επιφορτισμένες με το μεγάλωμα των παιδιών. Ωστόσο, στις σύγχρονες κοινωνίες, ο αριθμός των πατέρων που αναλαμβάνουν τα παιδιά έχει αυξηθεί σημαντικά, εισάγοντας πλέον και την έννοια του “πατρικού ενστίκτου” ως εξίσου σημαντική και επικρατούσα.
- Επηρεάζουν τον τρόπο που απορροφούμε ή αντιδράμε σε συγκεκριμένες πληροφορίες. Καθώς τα στερεότυπα τείνουν να καταλάβουν ένα μέρος της συνείδησής μας, εμείς τείνουμε να υποστηρίζουμε τις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτά τα στερεότυπα και να απορρίπτουμε ή να αγνοούμε όσες πληροφορίες δε συμβαδίζουν μαζί τους.
Αυτό είναι όλο, λοιπόν; Ή μήπως τα στερεότυπα έχουν τη δύναμη να προκαλούν και άλλες, πιο ανησυχητικές επιπτώσεις; Ας προχωρήσουμε στο Επίπεδο 2 για να μάθουμε την απάντηση!
ΕΠΙΠΕΔΟ 2: Προκαταλήψεις
“Οι προκαταλήψεις αποτελούν μια άδικη και αβάσιμη άποψη ή συναίσθημα, ειδικά όταν δημιουργούνται χωρίς σκέψη ή γνώση.”
Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι προκαταλήψεις αφορούν αρνητικές συμπεριφορές απόρριψης απέναντι στα μέλη μιας ομάδας, οι οποίες βασίζονται αποκλειστικά στην προσωπική μας άποψη ότι τα άτομα αυτά πράγματι ανήκουν σε αυτήν την ομάδα.
Οι προκαταλήψεις συχνά ξεκινούν ως ένα είδος στερεοτύπου και στη συνέχεια επεκτείνονται με τέτοιον τρόπο, ώστε μας κάνουν να μεταφράζουμε την πραγματικότητα αποσπασματικά μέσα από συνειδητά ή ασυνείδητα αρνητικά συναισθήματα, στερεοτυπικές αντιλήψεις και μια τάση να οδηγούμαστε σε διακρίσεις εναντίον ατόμων ή ομάδων, συνήθως με βάση τη φυλή, το φύλο, τις ικανότητες, την καταγωγή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ηλικία, την κοινωνική τάξη, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την οικονομική κατάσταση, κλπ.
Ρατσισμός
“Τα κρανία των μαύρων μοιάζουν περισσότερο με κρανία πιθήκων παρά ανθρώπων.”
Σεξισμός
“Οι άντρες είναι πιο ικανοί στα αθλήματα απ’ ό,τι οι γυναίκες.”
Ηλικιακός ρατσισμός
“Οι ηλικιωμένοι είναι αργοί στο μυαλό και ανίκανοι.”
Ταξικές διακρίσεις
“Οι φτωχοί άνθρωποι είναι κλέφτες.”
Ομοφοβία
“Το να είσαι ομοφυλόφιλος είναι μεταδοτικό.”
Εθνικισμός
“Η Άρια φυλή είναι ανώτερη.”
Θρησκευτικές προκαταλήψεις
“Όλοι οι μουσουλμάνοι είναι τρομοκράτες.”
Ξενοφοβία
“Οι πρόσφυγες θα μας πάρουν τις δουλειές και θα καταστρέψουν το μέλλον μας.”
Παρ’ όλο που ορισμένα παραδείγματα μπορεί να ακούγονται πολύ σκληρά και απαράδεκτα στις σύγχρονες κοινωνίες, δυστυχώς είναι γεγονός ότι υπάρχουν ακόμα σε μεγάλο βαθμό στον ευρύ πληθυσμό, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Με άλλα λόγια, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις μάς κάνουν να συμπεριφερόμαστε κάπως έτσι: δε σκεφτόμαστε πριν κρίνουμε, αλλά κρίνουμε πριν σκεφτούμε.
Πού μας οδηγεί, όμως, τελικά αυτή η παρανόηση και λανθασμένη ερμηνεία της πραγματικότητας; Για να δούμε…
ΕΠΙΠΕΔΟ 3: Διακρίσεις
“Οι διακρίσεις αποτελούν μια άδικη συμπεριφορά εναντίον ορισμένων ατόμων ή των μελών μιας ομάδας, με βάση τις προκαταλήψεις που επικρατούν εναντίον τους.”
Ακούμε, διαβάζουμε και συζητάμε πολλά σχετικά με τις διακρίσεις στην καθημερινή μας ζωή, αφού, όπως φαίνεται, αποτελεί μια συνηθισμένη συνθήκη στις σύγχρονες κοινωνίες, παρά τις τεράστιες προσπάθειες που γίνονται για την αντιμετώπιση του φαινομένου από τοπικούς, εθνικούς και διεθνείς φορείς, εκπαιδευτικές δομές, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις (ΜΚΟ), άτυπες ομάδες ατόμων ή ακόμα και ιδιωτικές πρωτοβουλίες, τόσο στο εντός όσο και εκτός του διαδικτύου.
Οι διακρίσεις εναντίον μιας ομάδας μπορεί να είναι ευθείες ή καμουφλαρισμένες πίσω από τη μάσκα μιας δήθεν ακίνδυνης και φαινομενικά δίκαιης συμπεριφοράς. Σχηματικά, οι διακρίσεις χωρίζονται σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες:
- Άμεσες διακρίσεις – περιλαμβάνει συμπεριφορές, συνήθειες και ενέργειες που πρόδηλα έχουν σκοπό να βλάψουν μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων, με γνώμονα τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της, την ηλικία, το φύλο, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση κλπ.
Παράδειγμα: μια γυναίκα που διαθέτει όλα τα προσόντα δεν παίρνει προαγωγή, η οποία τελικά απονέμεται σε έναν άντρα με λιγότερα προσόντα.
- Έμμεσες διακρίσεις – περιλαμβάνει συμπεριφορές, συνήθειες και ενέργειες που φαινομενικά είναι αντικειμενικές και δεν αποκλείουν κανέναν, ωστόσο είναι προφανές ότι μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων αδυνατεί να συμμετάσχει για κάποιον συγκεκριμένο λόγο.
Παράδειγμα: το ελάχιστο ύψος ως προϋπόθεση για την απόκτηση μιας θέσης εργασίας δε σχετίζεται με τη δυνατότητα να ανταποκριθεί κανείς σε αυτήν.
- Δομικές/Συστημικές διακρίσεις – περιλαμβάνει συμπεριφορές, συνήθειες και ενέργειες που προέρχονται από κρατικούς μηχανισμούς ή δομές, και δεν εξασφαλίζουν ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες για όλους, αποκλείοντας μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων από την κοινωνικοοικονομική και πολιτική ζωή.
Παράδειγμα: η επιβολή διαφορετικών ποινικών διατάξεων σε συγκεκριμένη ομάδα ατόμων εξαιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων.
Αφού, λοιπόν, εξερευνήσαμε όλες αυτές τις διαφορετικές, αλλά αλληλένδετες φάσεις, ας μιλήσουμε για τον βασιλιά της ζούγκλας: ΤΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΜΙΣΟΥΣ!
ΕΠΙΠΕΔΟ 4: Ρητορική μίσους
“Η ρητορική μίσους είναι μια μορφή επικοινωνίας μέσω του προφορικού και γραπτού λόγου ή της συμπεριφοράς, η οποία επιτίθεται ευθέως ή χρησιμοποιεί μειωτική και υποτιμητική γλώσσα αναφερόμενη σε ένα άτομο ή σε μια ομάδα ατόμων με βάση το ποιοι είναι, δηλαδή με βάση τη θρησκεία, την καταγωγή, την εθνικότητα, τη φυλή, το χρώμα, το φύλο ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο της ταυτότητάς τους.”
Πολλοί ευρωπαϊκοί θεσμοί περιγράφουν τη ρητορική μίσους ως μια επαναλαμβανόμενη προφορική ή ψυχολογική παρενόχληση, η οποία προέρχεται από ένα άτομο ή μια ομάδα εναντίον μιας άλλης. Η ρητορική μίσους περιλαμβάνει ακατάλληλες, υβριστικές ή βίαιες προσβολές ή ταπεινωτική γλώσσα ή απειλητικές εκφράσεις απευθυνόμενη προς ή εναντίον ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων, με βάση τη φυλή, την καταγωγή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την αναπηρία, το φύλο, ή οποιαδήποτε άλλη αιτία διακρίσεων.
Και μπορεί αυτό το φαινόμενο να υπήρχε ήδη στις επαφές πρόσωπο-με-πρόσωπο, η έκρηξη της χρήσης του διαδικτύου, όμως, οδήγησε αναπόφευκτα και σε έκρηξη της ρητορικής μίσους στον ψηφιακό κόσμο, όχι μόνο σε αριθμό περιπτώσεων, αλλά και με τη γέννηση νέων μορφών και παραλλαγών.
Η ρητορική μίσους στο διαδίκτυο περιλαμβάνει όλες τις μορφές έκφρασης, όπως:
Λέξεις
(γραπτές ή προφορικές)
Εικόνες
(ζωγραφιές, φωτογραφίες, σχέδια, memes)
Βίντεο
Φράσεις μίσους
Οποιαδήποτε άλλη διαδικτυακή δραστηριότητα
Γιατί, άραγε, αυτό το φαινόμενο βγαίνει εκτός ελέγχου στο διαδίκτυο; Ποιοι είναι οι βασικοί λόγοι που οδηγούν τους θύτες να ξεπερνούν τα όρια του ανεκτού, πόσω μάλλον αποδεκτού, εναντίον των θυμάτων τους; Ας δούμε…
- ΑΝΩΝΥΜΙΑ: δυστυχώς ή ευτυχώς, το διαδίκτυο είναι ένας αχανής χώρος, που χρησιμοποιείται ελεύθερα από όλους και δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες του να κρύβονται πίσω από την ανωνυμία τους και να μην αποκαλύπτουν τις ταυτότητές τους. Από μια θετική σκοπιά, αυτό προστατεύει κάποιους από του χρήστες ή τους δίνει θάρρος να εκφραστούν πιο ελεύθερα – από την άλλη, όμως, δίνει την ευκαιρία στους θύτες να μεταμφιέζονται και να εξαπολύουν το μίσος τους ενάντια στα θύματά τους χωρίς όρια (ή ακόμα και χωρίς συνέπειες).
- ΑΠΟΣΤΑΣΗ: η φυσική απόσταση ανάμεσα στα θύματα και τους θύτες δίνει στους τελευταίους την πολυτέλεια να μην επηρεάζονται άμεσα από τις συνέπειες της συμπεριφοράς τους, να απέχουν συναισθηματικά από την κατάσταση και, κατά συνέπεια, να υπερβάλλουν ανενόχλητοι στις πράξεις/συμπεριφορές τους.
- ΑΠΟΠΟΙΗΣΗ ΕΥΘΥΝΩΝ: η ψηφιακή πραγματικότητα δίνει στους θύτες την αίσθηση, όχι μόνο ότι οι πράξεις τους δεν έχουν σοβαρές συνέπειες στα θύματά τους, αλλά και ότι οι ίδιοι δεν φέρουν καμία ευθύνη για αυτές. Σε αυτό το πλαίσιο, οι θύτες συχνά προβάλλουν το επιχείρημα της “ελευθερίας της έκφρασης” και της “ελευθερίας του λόγου”, σε μια προσπάθεια να απελευθερωθούν από το βάρος των πράξεών τους, παρ’ όλο που αυτό δεν ισχύει καθόλου.
- ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΚΟΙΝΟ: ο απέραντος ψηφιακός κόσμος προσφέρει αναπόφευκτα στους δράστες ένα ευρύ κοινό για να παρατηρήσει τη συμπεριφορά μίσους τους και επίσης να αντιδράσει σε αυτήν, δίνοντάς τους την ικανοποίηση της ορατότητας και της δύναμης.
- ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΕΙΣ: η πλειοψηφία των ψηφιακών πλατφορμών δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να κοινοποιήσουν περιεχόμενο ή να επαναλάβουν μια ανάρτηση, συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στην εξάπλωση περιεχομένου μίσους, το οποίο με τον τρόπο αυτό διαδίδεται ευκολότερα και άρα η “διάρκεια ζωής” του επεκτείνεται πολύ περισσότερο από την αρχική ανάρτηση.
- ΑΠΡΟΘΥΜΙΑ ΘΥΜΑΤΩΝ: η διαδικτυακή δραστηριότητα είναι το ίδιο επιβλαβής με τα περιστατικά που λαμβάνουν χώρα πρόσωπο-με-πρόσωπο. Ωστόσο, η πολυπλοκότητα των μηχανισμών υποβολής καταγγελίας από τα θύματα της διαδικτυακής βίας αλλά και η εσφαλμένη εντύπωση ότι “δεν αξίζει να αντιδράσουν/υπερασπιστούν τους εαυτούς τους”, τα κάνει απρόθυμα να καταγγείλουν τέτοια περιστατικά. Έτσι, το φαινόμενο βγαίνει εκτός ελέγχου, αφού οι θύτες συνεχίζουν ανενόχλητοι να διαδίδουν το μίσος τους διαδικτυακά χωρίς να υφίστανται καμία συνέπεια.
Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί κοινή λογική ότι η ρητορική μίσους στο διαδίκτυο συνιστά ένα κρίσιμο σύγχρονο φαινόμενο, το οποίο μπορεί να επιφέρει καταστροφικά αποτελέσματα, όχι μόνο στον ίδιο τον στόχο του, αλλά και σε ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο, και συνεπώς πρέπει να αντιμετωπιστεί αμέσως.